Nguồn: Steven Langendonk và Matthew D. Stephen, “What China Wants With Global Governance”, The Diplomat, 12/09/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Trung Quốc muốn gì từ trật tự thế giới? Nhiều nhà quan sát, đặc biệt là ở phương Tây, đang nhìn nhận thái độ quyết đoán ngày càng tăng và tham vọng bành trướng của Trung Quốc với sự lo ngại. Trong bài phát biểu về quan hệ Trung Quốc-EU năm 2023, Chủ tịch Ủy ban Châu Âu Ursula von der Leyen cảnh báo rằng “mục tiêu rõ ràng của Đảng Cộng sản Trung Quốc là một sự thay đổi mang tính hệ thống của trật tự quốc tế, với Trung Quốc là trung tâm.” Bà tiếp tục mô tả ngoại giao của Trung Quốc tại các thể chế đa phương là thể hiện “quyết tâm thúc đẩy một tầm nhìn khác về trật tự thế giới. Một tầm nhìn mà trong đó quyền cá nhân được đặt dưới an ninh quốc gia, trong khi an ninh và kinh tế được đặt lên trên các quyền chính trị và dân sự.”
Tương tự, trong bài phát biểu tại Quỹ Körber ở Berlin vào tháng 01/2025, Friedrich Merz – khi đó là lãnh đạo phe đối lập của Đức, hiện là thủ tướng nước này – đã gộp Trung Quốc với Nga là lãnh đạo của một cuộc xung đột có hệ thống mới giữa các nền dân chủ tự do và “chế độ chuyên quyền chống tự do,” những nước phản đối mạnh mẽ trật tự đa phương đã tồn tại kể từ khi Thế chiến II kết thúc. Các tuyên bố kiểu này đi theo bước chân của Mỹ, nước đã phân loại Trung Quốc là cường quốc “xét lại” vào năm 2017.
Dù nó đang ngày càng phổ biến, quan điểm cho rằng Trung Quốc là thách thức sống còn đối với trật tự thế giới hiện tại phản ánh sự phóng đại nỗi lo chính trị nhiều hơn là phân tích tỉnh táo. Nghiên cứu của chúng tôi về tham vọng của Trung Quốc đối với trật tự thế giới dẫn đến một kết luận khác. Dù Trung Quốc thực sự đặt ra thách thức đối với một số khía cạnh của trật tự thế giới đương đại, nhưng có rất ít bằng chứng cho thấy nước này đặt ra thách thức lớn hơn đối với trật tự thế giới so với các cường quốc xét lại khác, bao gồm cả nước Mỹ ngày nay. Hơn nữa, tham vọng của Trung Quốc rất đa dạng, nhắm đến nhiều lĩnh vực khác nhau của trật tự thế giới, nơi họ phải đối mặt với những thách thức làm hạn chế những gì họ có thể đạt được.
Do ảnh hưởng ngày càng lớn của nước này trên toàn cầu, câu hỏi về việc Trung Quốc mong muốn điều gì cho trật tự thế giới đã trở thành một trong những vấn đề cốt lõi của thời đại chúng ta. Các học giả tìm cách xác định và hiểu rõ mục tiêu của Trung Quốc bằng nhiều phương pháp khác nhau. Một số người nhìn vào trật tự chính trị và kinh tế của Trung Quốc – vốn theo chủ nghĩa tư bản chuyên chế – rồi suy ra điều tương tự ở cấp độ quốc tế. Số khác lại suy luận về mong muốn của Trung Quốc dựa trên các lập luận lý thuyết về vị trí của nước này trong hệ thống quốc tế. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng một bức tranh chính xác hơn cần phải có phân tích thực tế lịch sử của Trung Quốc. Cụ thể, chúng tôi sẽ tập trung vào hai khía cạnh trong hành vi của nước này: những gì họ nói (tức là tầm nhìn của họ về trật tự thế giới) và những gì họ làm (tức là hành vi của họ trong các thể chế quốc tế khác nhau).
Đầu tiên, chúng tôi nhận thấy tầm nhìn của Trung Quốc về trật tự thế giới đã trở nên rõ ràng hơn trong thập kỷ qua. Ngày nay, Trung Quốc đang hướng đến cái mà họ gọi là “quyền lực diễn ngôn”: khả năng định hình các câu chuyện toàn cầu. Tầm nhìn này dựa trên nhiều yếu tố của trật tự hiện tại nhưng cũng nhấn mạnh một số khía cạnh và hạ thấp tầm quan trọng của những khía cạnh khác.
Trong lúc Tập Cận Bình củng cố quyền lực của mình đối với Đảng Cộng sản Trung Quốc, chính phủ Trung Quốc đã đưa ra những tầm nhìn ngày càng tham vọng cho trật tự quốc tế. Ngay sau khi lên nắm quyền vào cuối năm 2012, lãnh đạo Trung Quốc đã công bố Sáng kiến Vành đai và Con đường, đồng thời kêu gọi xây dựng “Cộng đồng chung vận mệnh vì nhân loại” như một tầm nhìn chuẩn mực mới cho cộng đồng quốc tế. Dù Trung Quốc vẫn là một cường quốc thực dụng và tiếp tục phụ thuộc nặng nề vào các quan hệ song phương, nhưng giờ đây, họ công khai tự quảng bá mình là người bảo vệ trật tự hiện tại và là người ủng hộ “chủ nghĩa đa phương đích thực.”
Tầm nhìn của Trung Quốc không chia thế giới thành các nền dân chủ tự do và các chế độ chuyên chế phi tự do, và gần như bỏ qua các lý tưởng tự do như nhân quyền, thị trường tự do, và chính phủ lập hiến. Thay vào đó, “Cộng đồng chung vận mệnh” nhấn mạnh các giá trị như hòa bình, hợp tác, hòa hợp, phát triển, hòa nhập, và tôn trọng lẫn nhau. Rất dễ để bác bỏ những ý tưởng này, xem chúng là lời nói sáo rỗng hay khẩu hiệu suông. Nhưng chúng lại gây được tiếng vang với nhiều đối tượng trên khắp thế giới, đặc biệt là những người đồng tình với quan điểm của Trung Quốc về “bá quyền của một số quốc gia” và tiêu chuẩn kép của phương Tây.
Việc định hình lại các chuẩn mực toàn cầu sẽ giúp Trung Quốc củng cố tính chính danh và xây dựng liên minh với các quốc gia khác ở phương Nam toàn cầu. Tuy nhiên, họ cũng có thể bị chỉ trích vì chính những tiêu chuẩn kép của mình: những lập luận về hợp tác và hòa hợp bị thách thức bởi lập trường của họ ở Biển Đông hoặc Eo biển Đài Loan, và lời kêu gọi về một nền an ninh toàn vẹn khó có thể đi đôi với việc họ dung túng cho hành động xâm lược của Nga đối với Ukraine.
Thứ hai, thay vì xem Trung Quốc là mối đe dọa sống còn đối với trật tự quốc tế, việc xem xét hành vi thực tế của Trung Quốc trong các thể chế quốc tế cụ thể sẽ mang lại nhiều lợi ích hơn. Trong những năm gần đây, các học giả đã đưa ra một hình ảnh đa sắc thái và có cơ sở thực nghiệm hơn về hành vi của Trung Quốc trong các lĩnh vực khác nhau của trật tự toàn cầu. Trong một số lĩnh vực, hành vi của Trung Quốc thực sự phù hợp với suy nghĩ của những người hoài nghi, rằng nước này là một thế lực thách thức và đe dọa các quy tắc và chuẩn mực tự do đã được thiết lập. Tuy nhiên, trong những lĩnh vực khác, hành vi của Trung Quốc lại củng cố và làm sâu sắc thêm trật tự hiện có.
Chẳng hạn, Trung Quốc có những hành vi làm suy yếu ý tưởng về nhân quyền phổ quát. Trong lúc hứng chịu sự chỉ trích ngày càng dữ dội từ quốc tế – đặc biệt là về các hành vi vi phạm nhân quyền ở Tân Cương – họ đã tìm cách tái định hình chương trình nghị sự về nhân quyền toàn cầu. Trong những năm gần đây, Bắc Kinh cố gắng phản bác những chỉ trích bằng cách thay thế các quyền chính trị và dân sự bằng “quyền được phát triển” như một quyền cơ bản của con người.
Trong các cơ quan nhân quyền của Liên Hiệp Quốc, Trung Quốc dẫn đầu chương trình nghị sự kêu gọi “chủ quyền,” trong đó đặt quyền của mỗi cá nhân dưới chủ quyền quốc gia. Chương trình này bao gồm việc gạt tiếng nói của các tổ chức xã hội dân sự độc lập ra ngoài lề và thúc đẩy sự tham gia của các tổ chức phi chính phủ do nhà nước hậu thuẫn (GONGOs).
Dù ảnh hưởng của Trung Quốc trong ban thư ký của các cơ quan nhân quyền Liên Hiệp Quốc vẫn còn hạn chế, nhưng nước này đã được nhiều nước đang phát triển ủng hộ. Nghiên cứu của Hyunkyu Kim và Sanghoon Park thậm chí còn cho thấy các quốc gia tham gia vào các tổ chức quốc tế do Trung Quốc lãnh đạo có xu hướng sử dụng ngôn từ thuận lợi hơn trong các đánh giá nhân quyền của họ tại Liên Hiệp Quốc.
Vẫn còn phải chờ xem liệu Trung Quốc có thành công trong mục tiêu đưa phát triển kinh tế lên hàng đầu hay không. Tuy nhiên, sự thiếu nhất quán trong chính sách nhân quyền của nhiều nước phương Tây – đáng chú ý là liên quan đến các hành vi gần đây của Israel ở Gaza – cho thấy những thách thức đối với các chuẩn mực nhân quyền vững chắc không chỉ đến từ Trung Quốc hay các đối tác thân cận của nước này.
Thể chế an ninh toàn cầu, tập trung vào Liên Hiệp Quốc, lại mang đến một bức tranh khác biệt và phức tạp hơn. Vai trò của Trung Quốc trong an ninh toàn cầu đang tăng lên – một dấu hiệu cho thấy sự can dự ngày càng lớn, trái ngược với những mô tả rằng nước này là kẻ phá hoại chủ nghĩa đa phương. Các học giả chỉ ra sự hiện diện ngày càng tích cực của Trung Quốc tại Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc (UNSC), nơi nước này đã bớt e ngại sử dụng quyền phủ quyết, thường là cùng với Nga. Trong những năm gần đây, chính trị của Trung Quốc tại UNSC ngày càng được lồng ghép vào câu chuyện “Sáng kiến An ninh Toàn cầu,” ủng hộ những tham vọng lớn lao cho tương lai an ninh toàn cầu, và được hỗ trợ bởi nguồn tài chính và lực lượng gìn giữ hòa bình.
Nhưng đồng thời, Trung Quốc lại né tránh vai trò dẫn đầu trong các nghị quyết quan trọng, và công dân Trung Quốc vẫn chưa nắm giữ các vị trí an ninh cấp cao tại Liên Hiệp Quốc. Vậy đâu là nguyên nhân giải thích cho khoảng cách giữa sự ủng hộ đối với quản trị an ninh và sự tham gia hạn chế vào việc thực hiện nó?
Bên cạnh sự thống trị lâu dài của các cường quốc phương Tây (P3) trong lĩnh vực này, chúng tôi nhận thấy rằng cách tiếp cận của Trung Quốc đối với quản trị an ninh có thể ít thiên về sức mạnh thô, mà thiên về cách Trung Quốc muốn được nhìn nhận. Việc Trung Quốc ủng hộ hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên Hiệp Quốc không chỉ nhằm nâng cao hình ảnh toàn cầu của họ, mà còn nhằm đạt được các mục tiêu chiến lược. Một phần của hình ảnh mà Trung Quốc ưa chuộng là cam kết lâu dài của họ đối với nguyên tắc không can thiệp, do đó họ cũng ít can dự. Dù đây có thể không phải là hành vi của một nước theo chủ nghĩa đa phương có nguyên tắc, nhưng cũng không phải là hành vi của một cường quốc xét lại, quyết tâm phá hoại hệ thống. Trên thực tế, khát vọng khẳng định vị thế của Trung Quốc có thể dẫn đến việc nước này mở rộng sự ủng hộ đối với quản trị an ninh tại Liên Hiệp Quốc, trong khi vẫn giữ nguyên vị thế bá quyền của phương Tây đối với quản trị an ninh toàn cầu.
Vào thời điểm mà Mỹ đã từ bỏ chế độ thương mại hậu chiến và tuyên bố chiến tranh thương mại với tất cả các đối tác thương mại của mình, thật khó để mô tả Trung Quốc là kẻ phá hoại chính đối với quản trị kinh tế toàn cầu. Trên thực tế, Trung Quốc có lợi ích thực sự trong việc duy trì các thể chế quản trị kinh tế đã tạo điều kiện cho sự trỗi dậy kinh tế đáng kinh ngạc của họ. Thay vào đó, Trung Quốc muốn hai điều từ các thể chế kinh tế quốc tế như Tổ chức Thương mại Thế giới và Ngân hàng Thế giới: quyền kiểm soát lớn hơn, tương xứng hơn với quy mô kinh tế của họ, và quyền tiếp cận liên tục vào các thị trường thế giới.
Khi tham gia vào nền kinh tế toàn cầu, Trung Quốc theo đuổi một kiểu chủ nghĩa trọng thương chiến lược, sử dụng sự kiểm soát của chính phủ để xây dựng những nhà vô địch quốc gia và thống trị các lĩnh vực kinh tế chiến lược. Điều này không khác biệt đáng kể so với các hoạt động của các cường quốc kinh tế đang lên khác trong quá khứ, như Mỹ, Nhật Bản, và Liên minh Châu Âu, những nước mà giờ đây dường như đang quay trở lại với những hành vi này.
Trái ngược với lo ngại của phương Tây, các sáng kiến mới của Trung Quốc như Ngân hàng Đầu tư Cơ sở Hạ tầng Châu Á (AIIB) và Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) không nhằm mục đích thay thế hệ thống tài chính toàn cầu. Chẳng hạn, AIIB phản ánh sát sao các thể chế truyền thống và dường như chỉ nhằm mục đích nâng cao vị thế của Trung Quốc hoặc tạo ra đòn bẩy để cải cách. Mặt khác, BRI không hẳn là một thể chế chính thức mà là một chiến lược rộng lớn, linh hoạt, thay đổi tùy theo quốc gia và dự án. Các nhà nghiên cứu cho rằng nó thiên về xây dựng ảnh hưởng – cả trong nước và quốc tế – hơn là một kế hoạch kinh tế rõ ràng, áp đặt từ trên xuống, và những tuyên bố về “ngoại giao bẫy nợ” có chủ đích đã bị bác bỏ một cách thuyết phục.
Vị thế của Trung Quốc như một nước theo chủ nghĩa xét lại có giới hạn trong lĩnh vực thương mại được minh họa bằng bản sắc kép của nước này, vừa là một cường quốc kinh tế lớn, vừa là một quốc gia đang phát triển. Chẳng hạn, trong các cuộc đàm phán toàn cầu về thương mại số, Trung Quốc đang đi dây – vừa bảo vệ các chính sách công nghệ trong nước, vừa quảng bá các tập đoàn công nghệ khổng lồ của mình ra nước ngoài. Các nhà nghiên cứu nhấn mạnh cách các liên minh của Trung Quốc thay đổi tùy thuộc vào vấn đề, đôi khi ủng hộ các nước đang phát triển, đôi khi lại đứng về phía phương Tây. Cuối cùng, hành vi kinh tế của Trung Quốc không hoàn toàn phù hợp với các câu chuyện đối đầu – mà được định hình bởi sự pha trộn giữa chủ nghĩa thực dụng, lợi ích quốc gia, và mong muốn được công nhận trên toàn cầu.
Những ví dụ trên cho thấy nỗi lo sợ của phương Tây và tham vọng của Trung Quốc hoàn toàn khác xa so với thực tiễn quản trị toàn cầu. Giống như các cường quốc khác, Trung Quốc cũng bị ràng buộc phải hành động trong khuôn khổ của trật tự thế giới hiện tại, đồng nghĩa với việc thay đổi có lẽ sẽ diễn ra dần dần và từng phần. Điều này không có nghĩa là chúng ta nên xem nhẹ những diễn biến đáng lo ngại trong các cuộc tranh luận về nhân quyền, hay phủ nhận rằng tầm ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc không gây bất lợi cho vị thế của các nước phương Tây.
Trong lúc thế giới phải đối mặt với nhiều cuộc xung đột vũ trang và hàng loạt các nhà lãnh đạo chuyên chế, hình ảnh về một trật tự toàn cầu đang bên bờ vực thẳm dần hiện ra rõ nét. Trong bối cảnh này, sẽ là khôn ngoan nếu ta không bỏ qua sự đa dạng trong các ưu tiên của Trung Quốc, bởi thỏa hiệp và hòa giải vẫn có thể xảy ra, thậm chí là mang lại lợi ích trong nhiều khía cạnh của trật tự toàn cầu. Chắc chắn, bất kỳ con đường nào để đạt được sự cân bằng này cũng đầy thách thức, đặc biệt là do vai trò của Trung Quốc trong việc tiếp tay cho cuộc xâm lược của Putin ở Ukraine và đường lối đối đầu của Mỹ. Giống như những giai đoạn cạnh tranh cường quốc trước đây, hãy hy vọng rằng những cái đầu lạnh sẽ thắng thế.
Theo Nghiên cứu Quốc tế
Steven Langendonk là nghiên cứu viên sau tiến sĩ và giảng viên tại Khoa Kinh tế Chính trị Quốc tế, Đại học Helmut Schmidt/Đại học Lực lượng Vũ trang Liên bang Hamburg. Các nghiên cứu của ông tập trung vào ngoại giao và lịch sử ngoại giao Trung Quốc.
Matthew D. Stephen là giáo sư kinh tế chính trị quốc tế tại Đại học Helmut Schmidt/Đại học Lực lượng Vũ trang Liên bang Hamburg và là thành viên của Chương trình Heisenberg thuộc Quỹ nghiên cứu Đức.
In bài viết