Sự kiện được xem là phản ứng trực diện với cuộc không kích của Israel nhắm vào các nhà lãnh đạo Hamas xảy ra tại Doha hôm 9/9, khiến ít nhất sáu người thiệt mạng, trong đó có một nhân viên an ninh nước sở tại. Vụ việc đã thổi bùng làn sóng phẫn nộ, đồng thời đặt ra những câu hỏi gai góc về luật pháp quốc tế, trật tự an ninh khu vực và uy tín của các cường quốc.
Từ góc nhìn luật pháp quốc tế, cuộc không kích của Israel là minh chứng cho sự vi phạm nghiêm trọng các nguyên tắc cốt lõi của Hiến chương Liên hợp quốc (LHQ). Điều 2, khoản 4 khẳng định mọi hành động sử dụng vũ lực chống lại toàn vẹn lãnh thổ hay độc lập chính trị của một quốc gia đều bị cấm, trừ trường hợp tự vệ chính đáng. Israel giải thích vụ tấn công là nhằm vào “phần tử khủng bố”, song tiến hành không kích ngay tại thủ đô của một quốc gia có chủ quyền, hơn nữa vào thời điểm các cuộc thương lượng ngừng bắn đang diễn ra với sự trung gian của Mỹ và Qatar, khiến lập luận này trở nên khó chấp nhận.
Thực tế, Hội đồng Bảo an LHQ hôm 11/9, với sự ủng hộ của cả Mỹ, đã ra tuyên bố lên án, coi đây là hành động vi phạm trắng trợn chủ quyền và luật quốc tế. Đây là dấu hiệu cho thấy ngay cả những đồng minh thân cận nhất cũng khó thể làm ngơ. Tác động nhân đạo càng khiến dư luận thêm phẫn nộ. Vụ không kích làm hàng chục người bị thương, trong đó có cả thường dân sinh sống gần khu vực bị trúng đạn.
Nhưng nó còn diễn ra trong bối cảnh Gaza vẫn chìm trong thảm họa nhân đạo kể từ tháng 10/2023, với hơn 40.000 người Palestine thiệt mạng và hàng trăm nghìn người phải di dời, thiếu lương thực, thuốc men và điện. Như một học giả tại Viện Trung Đông (MEI) cảnh báo, việc Israel mở rộng chiến dịch ra ngoài lãnh thổ Palestine có thể “làm sụp đổ niềm tin mong manh” vào các cuộc đàm phán hòa bình, đồng thời khiến các quốc gia trung gian như Qatar dè dặt hơn trong vai trò cầu nối, nếu họ cảm thấy chính mình cũng không được tôn trọng và bảo vệ.
Chính trong bối cảnh đó, Hội nghị bất thường Arab - Hồi giáo lần này đã biến thành lời khẳng định tập thể của thế giới Arab - Hồi giáo. Theo nhận định của Sanam Vakil, Giám đốc Chương trình Trung Đông và Bắc Phi tại Chatham House, vụ không kích tại Doha “đã vượt qua một ranh giới mà ngay cả các đối tác gần gũi nhất của Israel ở vùng Vịnh cũng khó chấp nhận” và rằng, sự kiện này có thể buộc nhiều quốc gia vùng Vịnh phải cân nhắc lại mức độ hợp tác với Tel Aviv.
Theo trung tâm nghiên cứu chiến lược quốc tế Carnegie Endowment có trụ sở tại Mỹ, Doha cũng phơi bày điểm yếu cố hữu của thế giới Arab: thống nhất trong ngôn từ nhưng thiếu công cụ tập thể để biến tuyên bố thành hành động. Tuy nhiên, các học giả của Carnegie Endowment lưu ý rằng, cảm giác bị xúc phạm chủ quyền có thể biến thành áp lực chính trị nội bộ, buộc chính phủ các nước phải tiến xa hơn những phát biểu ngoại giao thông thường.
Ở chiều khác, cuộc không kích của Israel tại Doha cũng làm lung lay “cái ô an ninh” mà Mỹ từ lâu cung cấp cho vùng Vịnh. Qatar vốn là đối tác thân cận, nơi đặt căn cứ không quân Al Udeid của Mỹ, song một cuộc không kích diễn ra ngay tại thủ đô mà không có cảnh báo hay ngăn chặn từ Washington đã làm dấy lên nghi ngờ về mức độ cam kết thực sự của Mỹ.
Các nhà phân tích tại MEI cho rằng, sự kiện này có thể thúc đẩy Qatar, Kuwait hay thậm chí Saudi Arabia tìm kiếm thế cân bằng mới thông qua hợp tác an ninh với Nga, Trung Quốc hoặc Thổ Nhĩ Kỳ. Cựu đặc phái viên Mỹ về Trung Đông Frank Lowenstein thì cho rằng, vụ không kích ngày 9/9 cho thấy Israel đã “mất dần hứng thú với tiến trình hòa bình” và hành động này chẳng khác nào một tín hiệu rằng Tel Aviv sẵn sàng hy sinh vai trò trung gian của Qatar.
Trong khi đó. Thủ tướng Anh Keir Starmer gọi vụ không kích tại Doha là “vi phạm chủ quyền Qatar” và cảnh báo rằng hành động này có thể châm ngòi cho một vòng xoáy căng thẳng mới, trong khi các tổ chức cứu trợ nhân đạo thì nhấn mạnh rằng việc mở rộng không gian chiến sự ra khỏi Gaza sẽ chỉ làm tình hình nhân đạo trong khu vực thêm tồi tệ.
Về phần mình, phóng viên lâu năm của hãng tin AP Jon Gambrell cho rằng, “cú đánh ở Doha là sự phủ nhận trắng trợn những hiểu biết ngầm vốn nuôi dưỡng tiến trình bình thường hóa Arab - Israel”, qua đó dự báo những nỗ lực nối lại Thỏa thuận Abraham sẽ bị tổn hại nặng nề.
Một điểm đáng chú ý khác là vụ không kích tại Doha đã đẩy xung đột Israel - Palestine vượt khỏi phạm vi lãnh thổ Gaza. Khi một quốc gia Arab bị tấn công trực diện, vấn đề không còn là câu chuyện ủng hộ hay phản đối Hamas, mà trở thành biểu tượng của cuộc đấu tranh bảo vệ danh dự và toàn vẹn lãnh thổ. Đây chính là mẫu số chung mới có khả năng khơi dậy sự đoàn kết Hồi giáo, vượt ra ngoài khẩu hiệu “ủng hộ Palestine” để chuyển thành một tuyên ngôn rộng hơn: bảo vệ chủ quyền chống lại mọi hành vi can thiệp vũ lực từ bên ngoài.
Dù vậy, khó có thể kỳ vọng Hội nghị Doha tạo ra bước ngoặt thực chất. Sự phân hóa nội bộ giữa các quốc gia Arab - Hồi giáo, nhiều nước đã ký Thỏa thuận Abraham hoặc có quan hệ an ninh - kinh tế sâu với Israel, sẽ hạn chế khả năng hành động tập thể. Kịch bản dễ thấy là các tuyên bố mạnh mẽ về mặt chính trị nhưng thiếu đòn bẩy thực tế. Đây chính là điều mà cả Carnegie Endowment và MEI đều nhấn mạnh: khối Arab có tiếng nói chung, nhưng khi biến thành sức mạnh cưỡng chế thì lại hụt hơi.
Tuy nhiên, hệ lụy của vụ không kích tại Doha chắc chắn sẽ còn kéo dài. Nó gây ra cảm giác bị xúc phạm chủ quyền trong thế giới Hồi giáo, làm tổn thương nghiêm trọng vai trò trung gian của Qatar, đồng thời buộc Mỹ phải đối diện với thách thức trong việc duy trì lòng tin của các đồng minh. Một Trung Đông vốn đã mong manh nay càng thêm bất ổn, và bất kỳ hành động quân sự vượt biên giới nào trong tương lai cũng có nguy cơ biến thành “điểm nổ” ngoại giao.
Hội nghị Doha vì vậy không chỉ là một phản ứng nhất thời. Nó là lời cảnh báo rằng trong một thế giới đa cực đầy biến động, nơi những nguyên tắc luật pháp quốc tế liên tục bị thách thức, các quốc gia, đặc biệt là trong thế giới Arab - Hồi giáo, sẽ không thể đứng ngoài cuộc. Chủ quyền quốc gia, một khi bị xâm phạm, sẽ trở thành ngòi nổ của những biến động khó lường, có thể định hình lại trật tự khu vực trong nhiều năm tới. Từ Doha, thông điệp đã được gửi đi một cách dứt khoát: bất kỳ toan tính nào vượt qua ranh giới chủ quyền đều tiềm ẩn nguy cơ thổi bùng một cơn địa chấn ngoại giao mới ở Trung Đông.
Theo CAND
In bài viết