Đầu năm 2025, một người giao hàng (shipper- theo cách gọi phổ biến tại Việt Nam) bị khách hàng và người thân đánh chết giữa đêm khuya vì tranh cãi về khoản tiền khách chưa thanh toán và vì đánh giá khách hàng sẽ khiến người này bị phạt tới 500.000 đồng do “có thái độ không đúng mực”.1 Pháp luật sẽ xử lý những kẻ phạm tội, nhưng nam shipper này sẽ được tổ chức đại diện nào đứng ra bảo vệ quyền lợi và đòi bồi thường từ những tổn thất về tính mạng, kinh tế và tinh thần cho cả gia đình anh? Hoặc rộng hơn, để đảm bảo quyền lợi người lao động trong những trường hợp thương tâm có thể xảy ra với hơn 200.000 tài xế công nghệ khác ở Việt Nam, tập thể nào có thẩm quyền đại diện họ đứng ra thương lượng với các nền tảng công nghệ?
Một hình thức lao động quá mới
Trước khi khái niệm “Kinh tế Gig” phổ biến như hiện nay là sự ra đời của cụm từ “kinh tế chia sẻ”. Kinh tế chia sẻ là mối quan hệ ngang hàng (peer-to-peer) trong đó cá nhân chia sẻ quyền tiếp cận tài sản hoặc dịch vụ của mình với người khác (ví dụ: xe, nhà, dụng cụ, kỹ năng) thông qua các nền tảng trung gian. Đây cũng là ý tưởng ban đầu của Airbnb hay Uber. Cốt lõi của mô hình này là tối ưu hóa việc sử dụng tài sản nhàn rỗi, chẳng hạn như một người có nhà để trống, dù chỉ là trong một khoảng thời gian ngắn trong năm, có thể “biến” nó thành homestay thông qua nền tảng Airbnb.
So với nền kinh tế chia sẻ, kinh tế Gig rộng, đa dạng, phức tạp hơn rất nhiều – nơi bất kì người nào cũng có thể nhận làm một công việc, dự án ngắn hạn, nhanh gọn, ít ràng buộc với một công ty, tổ chức, cá nhân thuê nào đó thông qua các nền tảng số. Các nền tảng này đóng vai trò trung gian thanh toán giữa bên thuê và người lao động.2 Đúng như nghĩa của từ “gig” có nghĩa là “việc vặt”, nền kinh tế Gig là một hệ thống lao động linh hoạt, theo nhiệm vụ, nơi người lao động cung cấp dịch vụ theo yêu cầu, đại đa số không có hợp đồng dài hạn. Có thể kể tới các ví dụ như tài xế, shipper, người giúp việc trên Btaskee và lập trình viên làm việc trên Upwork. Mô hình này nhấn mạnh đến việc cung ứng lao động hơn là chia sẻ tài sản.
Về cơ bản, tại các quốc gia có nguồn lao động giá rẻ dồi dào, đặc biệt là ở Đông Nam Á, vị trí của những người lao động trong nền kinh tế Gig dường như vẫn bị làm ngơ. Kể cả tại Việt Nam, bản án của vụ kiện giữa Vinasun và Grab chưa được công nhận là án lệ, và vì vậy không trở thành một quy phạm pháp luật trong việc xác định vị trí của người lao động gig.
Chính kinh tế chia sẻ đã hình thành và thúc đẩy nền kinh tế Gig. Chẳng hạn như việc người người lao động mua xe trả góp để chạy Grab hay Uber hay đầu tư thuê lại căn hộ để làm Airbnb.3 Nhưng lúc này, yếu tố chia sẻ đã mất, vị trí ngang hàng cũng không còn, người lao động rơi vào trạng thái phải phục vụ cả hệ thống tín dụng và nền tảng kết nối khách hàng. Nói cách khác, họ không có tài sản hay thời gian “nhàn rỗi” nào để chia sẻ mà đang làm những “việc vặt” như một sinh kế chính của mình. Thứ họ có là sức lao động để thực hiện các dịch vụ đơn lẻ, với hy vọng lợi dụng công nghệ để kết nối với càng nhiều người có nhu cầu càng tốt.
Vị trí đầy tranh cãi trong hệ thống pháp luật
Cấu trúc kinh tế mới đã khiến các hệ thống pháp luật bối rối. Mối quan hệ lao động của người lao động “gig” vẫn chưa được định danh rõ ràng.
Cũng có những trường hợp pháp luật công nhận những cá nhân tham gia nền kinh tế Gig này là “người lao động”. Chẳng hạn như trong vụ kiện Uber BV v Aslam vào năm 2021, Tòa án Tối cao Anh xác định rằng các tài xế Uber là “người lao động” chứ không phải “người làm nghề tự do” (self-employed). Phán quyết này đảm bảo cho họ quyền được hưởng mức lương tối thiểu quốc gia và nghỉ phép có lương, tính từ thời điểm họ đăng nhập vào ứng dụng Uber và sẵn sàng nhận cuốc xe, chứ không chỉ từ khi bắt đầu hành trình.4 Tại Trung Quốc, năm 2024, sau khi hệ thống tư pháp của nước này tiếp nhận tới 420.000 vụ kiện dân sự của những người lao động trong mô hình kinh tế Gig, Tòa án Nhân dân Tối cao Trung Quốc cũng đã ban hành các án lệ hướng dẫn xác định mối quan hệ lao động trong nền kinh tế nền tảng, nhấn mạnh trách nhiệm của các nền tảng trong việc bảo vệ quyền lợi của người lao động trong các lĩnh vực như giao hàng, live-stream và tài xế.5 Quay về Việt Nam, trong vụ kiện giữa Vinasun và Grab vào năm 2020, tòa án xác định rằng tài xế GrabCar là người lao động, không phải đối tác độc lập.6 Đại diện của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam cũng khẳng định mối quan hệ giữa Grab và tài xế có đầy đủ dấu hiệu của quan hệ lao động.7 Từ đó, buộc Grab phải đăng ký dưới hình thức đơn vị kinh doanh vận tải hành khách theo hình thức hợp đồng điện tử và sẽ điều hành lái xe theo sự ủy quyền của các hợp tác xã.8
Tuy vậy, trên đây mới chỉ là những điểm sáng nhỏ nhoi. Về cơ bản, tại các quốc gia có nguồn lao động giá rẻ dồi dào, đặc biệt là ở Đông Nam Á, vị trí của những người lao động trong nền kinh tế Gig dường như vẫn bị làm ngơ. Trong một vụ kiện giữa tài xế Grab bị hãng này dừng cung cấp dịch vụ sau khi tranh cãi với khách hàng, Tòa án Tối cao Malaysia đã phán quyết rằng tài xế Grab không phải là người lao động theo định nghĩa của Đạo luật Quan hệ Công nghiệp 1967 .9 Thái Lan cũng chưa ghi nhận nhóm lao động “gig” là người lao động.10 Kể cả tại Việt Nam, bản án của vụ kiện giữa Vinasun và Grab chưa được công nhận là án lệ, và vì vậy không trở thành một quy phạm pháp luật trong việc xác định vị trí của người lao động gig.
Những người cần được bảo vệ nhất
Vào năm 2019, Quyết định số 999/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về “Phê duyệt Đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ” đã cân nhắc đến vai trò của người lao động trong sự trỗi dậy của công nghệ mới: “Đảm bảo quyền lợi, trách nhiệm và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia mô hình kinh tế chia sẻ bao gồm người cung cấp dịch vụ, người sử dụng dịch vụ và doanh nghiệp cung cấp nền tảng”. Tuy nhiên, quyết định này mới chỉ dừng lại ở nền kinh tế chia sẻ mà ở đó vị thế của “người chia sẻ” thực ra rất lạc quan so với những lao động “gig” hiện nay. Bởi những “người chia sẻ” khi đó, chỉ coi làm việc trên các nền tảng như một nghề tay trái, thậm chí như một thú vui.
Các nền tảng nhất quyết gọi những người lao động “gig” là “đối tác”. Nhưng cụm từ này chỉ là một cách diễn đạt bọc đường, che giấu một mối quan hệ bất cân xứng đầy căng thẳng giữa hai phía. Quả thực, về lý thuyết, người lao động “gig” rất “ngang hàng” với các nền tảng: họ có thể tự do cho phép mình nghỉ làm nếu muốn bằng cách tắt ứng dụng, họ có thể đơn phương cắt hợp đồng và chuyển sang app khác, họ cũng có quyền không nhận khách…Nhưng trên thực tế, ta sẽ thấy các lao động “gig” ở thế yếu như thế nào, nếu tính đến bối cảnh những người lao động này không có lựa chọn nghề nghiệp nào khác ngoài làm “gig” và bị điều khiển để hạn chế tự do tối đa trước các thuật toán mà chỉ người quản lý và giới kĩ thuật của các nền tảng này hiểu. Bộ phim “Upstream” của Trung Quốc mới đây đã mô tả gần như chính xác những phương thức chi phối của các công ty cung cấp nền tảng này: thuật toán sẽ ưu ái cho những “đối tác” chăm chỉ cày cuốc và gây khó dễ bằng nhiều cách với những “đối tác” thích “tự do”. Chưa hết, các hạn mức về thời gian tắt ứng dụng cũng khiến các “đối tác” luôn phải lao động trong một khuôn khổ thời gian nhất định để không bị phạt. Các thủ thuật này liệu có phù hợp với mối quan hệ “đối tác”?
Các nền tảng nhất quyết gọi những người lao động “gig” là “đối tác”. Nhưng cụm từ này chỉ là một cách diễn đạt bọc đường, che giấu một mối quan hệ bất cân xứng đầy căng thẳng giữa hai phía.
Những người lao động gig giờ đây tồn tại trong hệ thống pháp luật không khác gì người lao động phi chính thức nhưng thêm cái mác công nghệ. Tuy vậy cái mác công nghệ này lại khiến họ không nên bị đánh đồng với lao động phi chính thức. Đáng lẽ những người lao động “gig” nên được ký hợp đồng, bởi cũng giống như các lao động truyền thống khác, lao động “gig” bị áp đặt giá dịch vụ, bị quy định thời gian, khối lượng nhiệm vụ và chịu sự quản lý chất lượng công việc gắt gao, bị áp đặt thưởng – phạt đều thông qua thuật toán. Nhưng mặt khác, chính việc không có hợp đồng và ràng buộc lỏng lẻo về mối quan hệ với các nền tảng lại là lợi thế cạnh tranh của người lao động “gig”. Sự mâu thuẫn này khiến những người lao động “gig” không thể thoát ra khỏi thân phận “đối tác”. Nó giống như một cái bẫy, bởi mối quan hệ “đối tác” này không thuộc về khung điều chỉnh của Bộ luật Lao động nên chưa có chuẩn mực nghề nghiệp cũng như khung pháp lý rõ ràng quy định chế độ phúc lợi xã hội cho lực lượng lao động này. Nhờ vậy, các nền tảng có thể tiếp tục né tránh nghĩa vụ đào tạo, trang bị bảo hộ lao động hay đóng bảo hiểm cho các lao động “gig” nhằm tối đa hóa lợi nhuận.
Tới nay, Việt Nam vẫn chưa có sự phân loại chính thức về nhóm lao động trong nền kinh tế Gig trong các thống kê về lao động. Họ hiện diện trong đời sống hằng ngày thông qua thao tác tiêu dùng của chúng ta dưới những tên gọi chung là shipper, tài xế “Grab”, “Be” hay “Xanh”, nhưng lại gần như không tồn tại trong hệ thống an sinh xã hội. Ví dụ trong Khảo sát năm 2021, trong số những tài xế Grab được khảo sát tại Hà Nội, chỉ có 4,8% đến 9,5% theo tỷ lệ lần lượt của nam và nữ đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện của cả nam và nữ.11 Rào cản về nhận diện mối quan hệ lao động kiểu mới khiến họ trở nên vô hình trước mắt các tổ chức bảo vệ người lao động.
Công đoàn có thể làm gì?
Công đoàn có thể coi là phao cứu sinh quan trọng của người lao động gig trong việc đấu tranh bảo vệ quyền lợi của mình hiện nay. Trong lần sửa đổi Hiến pháp tới đây, khái niệm Công đoàn sẽ được sửa đổi, cụ thể:
“Công đoàn Việt Nam là tổ chức chính trị – xã hội của giai cấp công nhân và của người lao động, trực thuộc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam; đại diện, chăm lo và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng cho đoàn viên công đoàn và người lao động; là đại diện của người lao động ở cấp quốc gia trong quan hệ lao động và quan hệ quốc tế về công đoàn; tham gia quản lý nhà nước, quản lý kinh tế – xã hội; tham gia kiểm tra, thanh tra, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, tổ chức, đơn vị, doanh nghiệp về những vấn đề liên quan đến quyền, nghĩa vụ của người lao động; tuyên truyền, vận động người lao động học tập, nâng cao trình độ, kỹ năng nghề nghiệp, chấp hành pháp luật, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.”
Phiên bản bổ sung, sửa đổi này vô hình trung có thể khép lại cánh cửa hiếm hoi để người lao động “gig” có thể “cầu cứu” khi gặp bất công. Theo đó, Công đoàn Việt Nam sẽ trở thành tổ chức duy nhất đại diện giai cấp công nhân và của người lao động, không còn dựa trên cơ sở tự nguyện như Điều 10, Hiến pháp 2013 quy định và thuộc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tức là thêm một nấc quản lý nữa. Xu hướng thu hẹp cách hiểu về Công đoàn như đề xuất chỉnh sửa hiện này có thể sẽ hạn chế khả năng diễn giải của văn bản luật. Như vậy, khả năng rất lớn sẽ có các nhóm phi chính thức, bao gồm lao động gig, không được Công đoàn Việt Nam đại diện bảo vệ quyền lợi, kể cả khi họ tự thành lập các nhóm đại diện cũng vậy.
Những người lao động gig giờ đây tồn tại trong hệ thống pháp luật không khác gì người lao động phi chính thức nhưng thêm cái mác công nghệ. Tuy vậy cái mác công nghệ này lại khiến họ không nên bị đánh đồng với lao động phi chính thức.
Một phương án khác, ngoài việc giữ nguyên Điều 10 như Hiến pháp 2013, đó là đưa ra một khái niệm rộng hơn để bao hàm được các khả năng thành lập công đoàn đại diện cho các nhóm lao động phi chính thức và lao động gig dễ dàng hơn, sát sao hơn với đặc thù và điều kiện của họ vốn phân tán và hiếm khi gặp gỡ nhau trực tiếp. Đây cũng là dịp để hệ thống công đoàn được cải tổ bởi tổ chức này hiện nay vẫn chưa hoạt động thực sự hiệu quả. Thực tế tại Việt Nam, một số nghiệp đoàn tài xế công nghệ đã được thành lập.12 Tuy nhiên, các mô hình này vẫn mang tính thí điểm và chưa phổ biến rộng rãi trên toàn quốc. Ngoài ra, các nghiệp đoàn này mới chỉ tập trung vào việc phổ biến quy định pháp luật mà chưa có nhiều hoạt động đấu tranh cho quyền lợi của các tài xế.13
Hơn nữa, trong quá trình hội nhập, Việt Nam đã tham gia Công ước ILO số 98 về quyền thương lượng tập thể cũng như các Hiệp định Thương mại Tự do đều có các tiêu chuẩn quốc tế về vấn đề Công đoàn độc lập. Việt Nam cũng đang chuẩn bị tham gia vào Công ước ILO số 87 điều chỉnh trực tiếp vấn đề này. Chính vì vậy, định nghĩa về Tổ chức Công đoàn trong Hiến pháp cần được cân nhắc để tạo điều kiện giải thích phù hợp sau này trong Luật Công đoàn và Bộ luật Lao động. Trước Nghị quyết 68 nhằm thúc đẩy phát triển tư nhân, việc tăng cường phát triển các tổ chức Công đoàn là cần thiết và cấp bách, nhằm chuẩn bị đủ điều kiện để cân đối một cách lành mạnh nhu cầu của doanh nghiệp và quyền lợi của người lao động. Chính vì vậy, thiết nghĩ, một quy định có khả năng mở rộng phạm vi đại diện và thu hút sự tham gia của người lao động sẽ bổ sung sức mạnh cho Công đoàn hơn là các quy định cố định về vị trí của Công đoàn. □
—–
* Tác giả là ThS, Trường Đại học Kinh tế – Luật
Chú thích
1 Xem https://tuoitre.vn/vu-nam-shipper-da-nang-nghi-bi-danh-chet-cuoc-goi-tin-nhan-giua-shipper-voi-khach-tiet-lo-dieu-gi-20250122154559874.htm
2 A. Cameron, T.H. Pham, J. Atherton, D.H. Nguyen, T.P. Nguyen, S.T. Tran, T.N. Nguyen, H.Y. Trinh, and S. Hajkowicz, Vietnam’s Future Digital Economy— Towards 2030 and 2045: Summary Report (Brisbane: CSIRO, 2019)
3 Xem https://tuoitre.vn/tai-xe-xe-cong-nghe-am-anh-voi-tien-tra-gop-2023080322454538.htm và https://vnexpress.net/co-nen-thue-can-ho-de-kinh-doanh-airbnb-4653952.html
4 Xem https://www.theguardian.com/technology/2021/feb/19/uber-drivers-workers-uk-supreme-court-rules-rights
5 Xem https://www.chinajusticeobserver.com/a/spc-issues-guiding-cases-on-gig-worker-protection
6 Fairwork (2023) Xếp hạng Fairwork Việt Nam 2023: Tiêu chuẩn Lao động trong Kinh tế Nền tảng. Oxford, Vương quốc Anh; Berlin, Đức
7 https://tienphong.vn/tai-xe-la-lao-dong-cua-grab-post1298411.tpo?utm_source=chatgpt.com
8 https://baochinhphu.vn/hoat-dong-cua-grab-tai-cac-tinh-la-dung-quy-dinh-102230601161651154.htm
9 Xem https://www.thestar.com.my/news/nation/2024/07/22/ex-grab-driver039s-unfair-dismissal-challenge-rejected-by-federal-court
10 Xem https://www.ilo.org/publications/how-improve-working-conditions-gig-workers-thailand
11 Xem T.H.A. Nguyen. “Tiếp cận an sinh xã hội của lái xe công nghệ Grab tại Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh”, Tạp chí Nguồn Nhân Lực và An Sinh Xã Hội 5 (2022): 54–60. http://113.165.166.110:81/bitstream/DL_134679/58186/1/CVv540S52022054.pdf
12 Xem https://nld.com.vn/tai-xe-xe-cong-nghe-tho-cat-toc-gia-nhap-nghiep-doan-196240924152142457.htm
13 Xem https://laodongcongdoan.vn/tai-xe-xe-cong-nghe-da-lat-duoc-quyen-loi-gi-khi-gia-nhap-cong-doan-105589.html
Bài đăng Tia Sáng số 10/2025
In bài viết