Theo nhận định mới đây của chuyên gia nghiên cứu về Trung Quốc Paulina Uznańska tại Trung tâm Nghiên cứu phương Đông (osw.waw.pl/en) có trụ ở ở Ba Lan, năm 2025, đánh dấu nửa thế kỷ thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Liên minh châu Âu (EU) và Trung Quốc, cũng được ghi nhận là giai đoạn Bắc Kinh tăng cường áp lực chính trị và kinh tế lớn nhất lên châu Âu. Mối quan hệ song phương hiện đang bị chi phối bởi chiến lược "đối thoại từ thế mạnh" ngày càng quyết đoán của Trung Quốc.
Công cụ gây sức ép kinh tế
Sự thay đổi trong cách tiếp cận của Trung Quốc được thể hiện rõ qua việc sử dụng kim loại đất hiếm và nam châm vĩnh cửu như một công cụ gây sức ép. Công cụ này được coi là đòn bẩy mạnh nhất của Bắc Kinh.
Cụ thể vào tháng 4/2025, Trung Quốc đã áp đặt các hạn chế xuất khẩu đối với 7 trong số 17 kim loại đất hiếm cùng với nam châm vĩnh cửu. Đến ngày 9/10, nước này tuyên bố thắt chặt chưa từng có các quy định này. Cụ thể, từ tháng 12 năm nay trở đi, yêu cầu phải có giấy phép xuất khẩu sẽ áp dụng cho tất cả các sản phẩm chứa dù chỉ một lượng rất nhỏ kim loại đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc hoặc được sản xuất bằng công nghệ khai thác, chế biến của Trung Quốc. Bắc Kinh hiện chiếm khoảng 70% sản lượng khai thác và 90% sản lượng tinh chế toàn cầu về đất hiếm.
Những biện pháp kiểm soát xuất khẩu này không chỉ đe dọa làm chậm quá trình hiện đại hóa ngành quốc phòng của châu Âu mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển công nghiệp.
Kim loại đất hiếm có tầm quan trọng sống còn đối với cả lĩnh vực quân sự (hệ thống radar, dẫn đường tên lửa, cảm biến, vũ khí tiên tiến) và dân sự (tua-bin gió, ngành ô tô, điện tử tiêu dùng). Theo quy định kiểm soát xuất khẩu từ tháng 4, các nhà cung cấp phải xin giấy phép, cung cấp thông tin chi tiết về người dùng cuối và mục đích sử dụng. Việc này cho phép Bắc Kinh nắm được thông tin công nghệ và thương mại nhạy cảm của các đối tác EU.
Tác động của các hạn chế rõ rệt trong số liệu thương mại: Vào tháng 3/2025, Trung Quốc xuất khẩu 1.843 tấn nam châm vĩnh cửu làm từ đất hiếm sang EU. Tháng 4 (sau khi áp dụng hạn chế), xuất khẩu giảm gần một nửa (44%) xuống còn 1.035 tấn.
Tháng 5 giảm tiếp xuống còn 395 tấn (giảm 62% so với tháng 4). Xuất khẩu phục hồi vào tháng 6 (tăng 245% so với tháng trước), nhưng sự không chắc chắn vẫn đeo bám ngành công nghiệp châu Âu.
Việc áp dụng các hạn chế này được Trung Quốc biện minh là nhằm bảo vệ an ninh và lợi ích quốc gia, đồng thời thực hiện nghĩa vụ ngăn chặn phổ biến vũ khí. Tuy nhiên, trên thực tế, động thái này là một phần của chiến lược rộng lớn hơn nhằm ngăn chặn sự mở rộng năng lực quân sự của NATO, từ đó gián tiếp hỗ trợ Nga trong cuộc đối đầu với phương Tây.
Bất đồng chiến lược và nguyên nhân sâu xa
Chuyên gia Uznańska lưu ý, quan hệ EU - Trung Quốc đang bị đè nặng bởi sự khác biệt chiến lược ngày càng sâu sắc trong cả an ninh lẫn kinh tế.
Về an ninh: Trung Quốc tiếp tục ủng hộ hành động của Nga, tin rằng thất bại của Moskva sẽ dẫn đến áp lực gia tăng từ NATO lên chính Bắc Kinh.
Về kinh tế: Việc mở rộng xuất khẩu của Trung Quốc là hệ quả của dư thừa năng lực sản xuất trong nước và nhu cầu nội địa yếu kém. Trung Quốc tìm cách đảm bảo các nền kinh tế nước ngoài, bao gồm EU, hấp thụ những mất cân bằng này. Điều đó đặt ra nguy cơ thay thế sản xuất nội địa EU, làm gia tăng thâm hụt thương mại và dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp và nợ công cao hơn.
Trong bối cảnh này, Ủy ban châu Âu dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch Ursula von der Leyen đã trở thành động lực chính thúc đẩy một chính sách quyết đoán hơn đối với Trung Quốc, phát triển các công cụ bảo vệ thị trường EU. Ngược lại, mục tiêu chính trị của Bắc Kinh là vô hiệu hóa vai trò của châu Âu trong cuộc cạnh tranh Mỹ - Trung, đặc biệt là ngăn chặn sự củng cố của NATO và một chính sách công nghệ xuyên Đại Tây Dương thống nhất.
Trong bối cảnh đó, Bắc Kinh khai thác sự thiếu đồng thuận về các biện pháp đối phó giữa các quốc gia thành viên EU, tập trung áp lực và nhượng bộ có chọn lọc lên ba quốc gia chủ chốt: Đức, Pháp và Tây Ban Nha, nhắm vào các lĩnh vực công nghiệp và nông-lương thực.
Với Đức: Ngành công nghiệp ô tô bị ảnh hưởng nặng nề bởi các hạn chế xuất khẩu đất hiếm. Bắc Kinh còn hạ ngưỡng phân loại xe hạng sang, nhắm vào các thương hiệu cao cấp của Đức.
Với Pháp: Trung Quốc áp thuế quan 5 năm đối với rượu mạnh (chủ yếu là rượu cognac) như một sự trả đũa đối với thuế quan của EU đối với xe điện, nhưng lại miễn thuế một phần cho một số nhà sản xuất nếu họ bán ở mức giá tối thiểu thỏa thuận.
Với Tây Ban Nha: Ngành nông sản thực phẩm bị đưa vào danh sách điều tra chống bán phá giá và chống trợ cấp (thịt lợn là mặt hàng xuất khẩu chính). Đồng thời, Bắc Kinh ký nghị định thư thương mại mới, cân bằng áp lực.
Trường hợp Tây Ban Nha bỏ phiếu trắng về thuế quan đối với xe điện Trung Quốc và Thủ tướng Pedro Sánchez trở thành nhà lãnh đạo châu Âu đầu tiên đến thăm Trung Quốc sau khi chính quyền Trump thắt chặt chính sách thuế quan vào tháng 4/2025 là minh chứng cho sự hiệu quả của chiến thuật này.
Bế tắc trong đối thoại
Hội nghị thượng đỉnh EU - Trung Quốc hồi tháng 7/2025 trở thành phép thử cho chương trình nghị sự quyết đoán của Ủy ban châu Âu, đồng thời xác nhận không có chỗ cho sự thỏa hiệp. Sự kiện bị rút ngắn, chuyển địa điểm từ Brussels về Bắc Kinh do Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình không muốn công du châu Âu, và không đưa ra được thông cáo chung cuối cùng.
Trung Quốc tỏ thái độ phản đối công khai đối với các cơ chế bảo vệ của EU (như giảm thiểu rủi ro, công cụ chống cưỡng chế và thuế quan đối với xe điện). Trung Quốc kêu gọi châu Âu đưa ra "những lựa chọn chiến lược đúng đắn", ngầm ý từ bỏ đường lối cứng rắn trong bối cảnh bất ổn xuyên Đại Tây Dương dưới thời Trump.
Ngay sau hội nghị, Bắc Kinh tuyên bố áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với hai ngân hàng Litva, đáp trả quyết định của EU trừng phạt các tổ chức tài chính Trung Quốc theo gói trừng phạt thứ 18 liên quan đến xung đột Ukraine. Điều này cho thấy Trung Quốc cũng đang áp dụng phản ứng "ăn miếng trả miếng" trong lĩnh vực an ninh.
Mặc dù đã có những nỗ lực hợp tác hạn chế trong các lĩnh vực cụ thể (như biến đổi khí hậu), nhưng chính sách của Trung Quốc đối với EU đang phát triển theo hướng áp lực và các biện pháp cưỡng chế ngày càng tăng, khẳng định niềm tin của Bắc Kinh vào vị thế ưu thế hơn so với một châu Âu đang bị suy yếu bởi xung đột ở Ukraine và căng thẳng xuyên Đại Tây Dương.
Vũ Thanh/Báo Tin tức và Dân tộc
In bài viết