Có thể chia các nguyên nhân ngoại sinh thành 3 nhóm chính sau đây:
Nhóm các tác nhân hoá học
– Hút thuốc được kể đến hàng đầu, đây là nguyên nhân của 30% trong tổng số các loại ung thư ở người, bao gồm ung thư phổi, thanh quản, thực quản, khoang miệng, bàng quang, tụy, dạ dày. Trong khói thuốc ngoài chất nicotin ảnh hướng lên hệ tim mạch còn có trên 40 loại hoá chất khác nhau gây ung thư. Trong các chất độc này phải kể đến benzopyren là chất có khả năng 100% gây được ung thư trên thực nghiệm. Người hút thuốc có nguy cơ mắc và chết do ung thư phổi và thanh quản cao gấp 10 – 30 lần so với người không tiếp xúc với khói thuốc. Hút thuốc ở tuổi càng trẻ, thời gian hút càng dài, số lượng thuốc hút trong một ngày càng nhiều càng có nguy cơ cao. Ở Việt Nam, hút thuốc lào, ăn trầu thuốc cũng là yếu tố nguy cơ cao gây ung thư phổi và ung thư khoang miệng. Nếu người hút thuốc có kèm theo nghiện rượu thì nguy cơ mắc ung thư càng cao hơn nữa. Người đang hút thuốc mà bỏ hút thì nguy cơ bị ung thư sẽ giảm dần theo thời gian. Sau 5 năm ngừng hút thì nguy cơ bị ung thư phổi giảm đi 50%, sau 10 năm ngừng hút thì nguy cơ còn không đáng kể, gần như người không hút. Những người không hút thuốc nhưng sống hoặc làm việc trong môi trường cùng với người hút thuốc cũng có nguy cơ mắc các loại bệnh liên quan đến thuốc lá như bệnh tim mạch, hô hấp và ung thư như chính người hút, nhất là đối với phụ nữ và trẻ em. Đây được gọi là hút thuốc thụ động.
– Chế độ ăn uống không hợp lý và ô nhiễm vệ sinh an toàn thực phẩm. Chế độ ăn nhiều chất mỡ động vật ít chất xơ làm tăng nguy cơ mắc ung thư đại – trực tràng và ung thư vú. Ngược lại chế độ ăn ít chất béo, nhiều rau, hoa quả và các ngũ cốc dạng nguyên hạt, có thể làm giảm nguy cơ mắc các loại ung thư.
– Các chất bảo quản thực phẩm, các chất nhuộm màu thực phẩm có nguồn gốc hoá học, các chất trung gian chuyển hoá và sinh ra từ thực phẩm bị nấm mốc, lên men là nguyên nhân gây ra nhiều loại ung thư đường tiêu hoá như ung thư dạ dày, ung thư gan, ung thư đại tràng… Ước tính loại nguyên nhân này gây ra đến 35% trong tổng số các loại ung thư.
Thịt hun khói, cá muối, các loại mắm, dưa muối, cà muối, nhất là dưa khú có nhiều muối nitrat, nitrit, và nitrosamin là các chất gây ung thư thực quản và dạ dày.
Gạo và lạc là 2 loại thực phẩm dễ bị nấm mốc Aspergillusflavus xâm nhiễm và tiết ra một loại chất độc là aflatoxin, chất này gây ra ung thư gan nguyên phát.
– Thuốc trừ sâu diệt cỏ cũng là yếu tố nguy cơ gây ung thư vú và một số loại ung thư khác. Bên cạnh đó hậu quả của chất độc màu da cam do Mỹ rải xuống trong chiến tranh đã để lại hậu quả nặng nề không những gây nên các bệnh về dị tật bẩm sinh mà còn là yếu tố nguy cơ tiềm ẩn gây nhiều bệnh ung thư. Các nhà khoa học Mỹ đã nghiên cứu và kết luận, chất dioxin trong chất độc màu da cam làm tăng tỷ lệ ung thư gan, máu, hạch, phần mềm ở các cựu chiến binh Mỹ ở những vùng có rải chất độc hoá học trong chiến tranh ở miền Nam Việt Nam và Chính phủ Mỹ đã phải có chính sách bồi thường hỗ trợ cho các đối tượng này.
– Các hoá chất sử dụng trong công nghiệp. Ước tính nhóm nguyên nhân này gây ra khoảng 2-8% trong tổng số các loại ung thư.
Các loại ung thư gây ra do nghề nghiệp thường xảy ra ở cơ quan tiếp xúc trực tiếp như da, hệ thống hô hấp và hệ tiết niệu, ví dụ: ung thư bàng quang ở những người thợ nhuộm có tiếp xúc với chất anilin trong phẩm nhuộm, ung thư phổi ở những công nhân khai thác mỏ amiăng, làm việc tiếp xúc với chất thạch tín, ung thư máu ở những người tiếp xúc với chất ben-zen, ung thư thanh quản ở những người tiếp xúc với khí mù tạc…
Nhóm các tác nhân vật lý
Gồm các bức xạ ion hoá như tia Rơn-ghen, tia phóng xạ phát ra từ các máy chiếu chụp X-quang và các chất phóng xạ dùng trong y học và một số ngành khoa học, có khả năng gây tổn thương gen và sự phát triển tế bào khi bị chiếu xạ. Loại nguyên nhân này chiếm 3% trong số các trường hợp ung thư như ung thư phổi ở công nhân khai thác mỏ uranium, ung thư da và ung thư máu gặp ở một số người làm nghề tiếp xúc nhiều với tia X-quang. Sau vụ Mỹ thả bom nguyên tử tại hai thành phố Hiroshima và Nagasaki của Nhật Bản, người ta nhận thấy tỷ lệ mắc bệnh bạch cầu cấp tăng cao ở những người còn sống sót. Cũng từ sau vụ nổ nhà máy điện nguyên tử Chernobyl ở Liên Xô (cũ), đã ghi nhận được hơn 200 trẻ em mắc ung thư tuyến giáp và ung thư máu.
Tác động của tia phóng xạ gây ung thư ở người phụ thuộc vào tuổi tiếp xúc: càng nhỏ tuổi càng nguy hiểm (nhất là khi còn là bào thai), liều lượng tiếp xúc: càng nhiều với chất phóng xạ thì nguy cơ mắc ung thư càng cao và cơ quan bị tiếp xúc: các cơ quan nhạy cảm với tia phóng xạ như tuyến giáp, tuỷ xương.
Ngoài ra, tia cực tím có trong ánh sáng mặt trời cũng là tác nhân gây ung thư da. Những người thường xuyên phải làm việc ngoài trời thiếu phương tiện che nắng có nguy cơ cao hơn mắc ung thư da ở những vùng hở da nhất là da vùng đầu mặt và càng nhiều hơn ở những người da trắng sống trong môi trường nhiệt đới (nước Úc là một ví dụ). Vì vậy, không nên tắm nắng thái quá dưới nắng hè gay gắt, có nhiều tia cực tím.
Nhóm tác nhân sinh học
Bao gồm một số virus, vi khuẩn. Có 3 loại virus được biết rõ có liên quan nhiều tới ung thư là: Virus Epstein-Barr (EBV), liên quan đến ung thư vòm mũi họng, ung thư hạch lymphô, virus viêm gan B là nguyên nhân gây ung thư gan nguyên phát, gặp nhiều ở các nước châu Á, châu Phi. Virus viêm gan B sau khi thâm nhập vào cơ thể sẽ gây viêm gan cấp, có trường hợp thoáng qua, tiếp theo là thời kỳ kéo dài viêm gan mạn tiến triển không có triệu chứng, sau đó là xơ gan và ung thư gan. Việc phát hiện ra virus viêm gan B là nguyên nhân quan trọng gây ung thư gan đã mở ra một hướng phòng bệnh hữu hiệu là tiêm chủng chống viêm gan B phòng ung thư gan.
Virus gây u nhú ở người (Papiloma Human Vius-HPV) là loại virus lây truyền qua đường tình dục, loại này được coi là nguyên nhân gây ung thư cổ tử cung, rất phổ biến ở phụ nữ Việt Nam. Bệnh có tỷ lệ mắc cao ở phụ nữ có quan hệ tình dục sớm, đẻ nhiều và có nhiều bạn tình.
Một loại vi khuẩn được coi là đóng vai trò quan trọng trong gây bệnh viêm loét dạ dày-tá tràng và ung thư dạ dày là vi khuẩn Helicobacter Pylory (HP). Đây cũng là loại ung thư khá phổ biến ở Việt Nam và một số nước châu Á, đặc biệt là Nhật Bản.
Như vậy bệnh ung thư không phải do một nguyên nhân gây ra mà có rất nhiều nguyên nhân trong môi trường sống tùy theo mỗi loại ung thư. Trong số các nguyên nhân gây bệnh ung thư, hút thuốc và chế độ dinh dưỡng không hợp lý là hai nhóm nguyên nhân quan trọng nhất, gây nhiều loại ung thư nhất.
Hạn chế tiếp xúc với các tác nhân sinh ung thư từ môi trường nhằm phòng bệnh ung thư là phương pháp hiệu quả và kinh tế nhất trong chiến lược phòng chống bệnh ung thư ở mọi quốc gia.
*
Việt Nam là nước có tỷ lệ người hút thuốc vào loại cao nhất thế giới, vấn đề an toàn vệ sinh thực phẩm còn nhiều bức xúc và chưa được thực hiện tốt và tình trạng ô nhiễm môi trường đang làm gia tăng nhanh chóng số người mắc bệnh ung thư. Nhà nước cần có chính sách đồng bộ và mọi người chúng ta phải có thái độ và hành động tích cực vì một lối sống văn minh, lành mạnh và môi trường trong sạch. Hãy phòng, chống bệnh ung thư khi còn chưa muộn.
Theo GS-TS NGUYỄN BÁ ĐỨC / BV TRÍ ĐỨC
In bài viết