Sóng nhiệt bủa vây toàn cầu: Hiện tượng “bình thường mới” hay tín hiệu báo động?

(Ảnh minh họa: WMO)

Mức nhiệt kỷ lục bao trùm từ châu Âu, Bắc Mỹ, châu Á cho đến Trung Đông và châu Phi, đẩy hàng triệu người vào tình trạng nguy hiểm, làm gián đoạn kinh tế và thử thách sức chịu đựng của cơ sở hạ tầng.

Mùa hè khắc nghiệt lan rộng khắp hành tinh

Nắng nóng kỷ lục đầu mùa năm nay đã "bóp nghẹt" châu Âu - lục địa vốn chỉ ghi nhận sóng nhiệt cường độ cao rải rác theo chu kỳ vài năm. Tại miền Nam Tây Ban Nha, mức nhiệt đã chạm mức 46^oC vào ngày 28/6/2025 - kỷ lục mới theo Cơ quan khí tượng quốc gia nước này. Trong đó, thành phố Barcelona đã ghi nhận tháng 6 nóng nhất từ trước đến nay.

Tại Bồ Đào Nha, 7/18 quận đã được đặt trong tình trạng báo động đỏ, với thang nhiệt dự báo lên tới 43^oC. Tại Italy, Bộ Y tế nước này cũng đặt 21 thành phố vào tình trạng "cảnh báo đỏ", ngay cả với người khỏe mạnh. Một số vùng như Liguria và Sicily còn ban hành lệnh hạn chế làm việc ngoài trời.

Tại Trung Quốc, ngày 5/6, Bắc Kinh ghi nhận "ngày đầu tiên nóng cực đoan" với mức tăng tối đa lên tới 37^oC, kèm theo thông báo khẩn nhiệt độ cấp cam từ Cơ quan Khí tượng. Trong tháng 5, Pakistan trải qua một đợt sóng nhiệt tại tỉnh Punjab với nhiệt độ lên đến 45^oC, một số trường học buộc phải cắt giờ học hoặc sớm kết thúc năm học. Ở Nam Sudan và Philippines cũng ghi nhận gián đoạn hoạt động học tập do nắng nóng…

Các đám cháy rừng bùng phát nghiêm trọng tại Pháp, Thổ Nhĩ Kỳ, Hy Lạp và Italy… do tình trạng khô hạn, gió mạnh và nhiệt độ cao bất thường. Theo số liệu được báo Euronews công bố, tính đến giữa tháng 7/2025, diện tích rừng bị thiêu rụi tại châu Âu lên đến 231.539 ha, tương đương diện tích cả quốc gia Luxembourg và vượt 119% so với mức trung bình nhiều năm. Còn theo dữ liệu từ European Forest Fire Information System (EFFIS), số trận cháy lớn (trên 30 ha) năm nay là 1.118, cao hơn đáng kể so với 716 trận cùng kỳ năm 2024.

Con người và xã hội "chao đảo" vì sóng nhiệt

Ngày 30/6, Tổng Thư ký Liên hợp quốc António Guterres có mặt tại Seville (Tây Ban Nha) - nơi mức nhiệt chạm mốc 42^oC - để tham gia Hội nghị Quốc tế lần thứ tư về Tài trợ phát triển. Tại đây, ông kêu gọi hành động khẩn cấp chống biến đổi khí hậu, đồng thời nhấn mạnh: "Nắng nóng cực đoan không còn là hiện tượng hiếm hoi. Hành tinh đang ngày càng nóng hơn và nguy hiểm hơn".

Tiến sĩ Hans Kluge, Giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới khu vực châu Âu, cũng lên tiếng: "Nắng nóng âm thầm đe dọa nhóm người dễ bị tổn thương nhất: người cao tuổi, trẻ em, công nhân làm việc ngoài trời và những ai đang sống chung với bệnh mạn tính".

Theo các chuyên gia nhận định, sóng nhiệt hiện là loại thiên tai gây chết người nhiều nhất trên toàn cầu, với hàng trăm nghìn ca tử vong mỗi năm do say nắng, mất nước, kiệt sức vì nóng và sốc nhiệt… Đặc biệt, các đợt sóng nhiệt đầu mùa lại càng nguy hiểm vì cơ thể con người chưa kịp thích nghi. Theo UNICEF, khoảng 1/5 trẻ em trên toàn cầu (tức gần nửa tỷ trẻ em) đang sống trong những khu vực có số ngày nóng cực đoan tăng gấp đôi so với cách đây 6 thập kỷ nhưng nhiều nơi không có điều kiện hạ nhiệt như sử dụng máy điều hòa…

Sóng nhiệt còn làm gián đoạn hoạt động lao động. Ở nhiều nơi, người lao động buộc phải nghỉ giữa trưa và xu hướng này đang lan sang cả các vùng có khí hậu lạnh hơn, như tại châu Âu.

Cơ sở hạ tầng cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng: mặt đường nhựa biến dạng, đường ray tàu hỏa bị uốn cong, cầu đường giãn nở… tất cả đều do nhiệt độ quá cao. Bên cạnh đó là những thiệt hại kinh tế sâu rộng: năng suất lao động sụt giảm, nông nghiệp thất bát, chi phí y tế và ứng phó thiên tai tăng vọt… kèm theo nguy cơ gây bất ổn xã hội: gián đoạn học tập, di cư khí hậu, xung đột tài nguyên…

Hậu quả của biến đổi khí hậu?

Theo Daily News, mỗi năm trong thập niên vừa qua đều nằm trong top 10 năm nóng nhất từ trước đến nay. Tổng Thư ký Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), bà Celeste Saulo, nhận định: "Chúng ta không chỉ có 1 - 2 năm lập kỷ lục mà là cả một thập kỷ. Điều này đi kèm với thời tiết cực đoan: mực nước biển tăng, băng tan, tất cả đều do lượng khí nhà kính kỷ lục từ hoạt động của con người".

Việc đốt than, dầu khí để khai thác năng lượng, điều khiển máy móc, sản xuất nhựa và sưởi ấm sinh hoạt giải phóng khí nhà kính… giống như một tấm chăn giữ nhiệt cho khí quyển Trái đất, làm sóng nhiệt xuất hiện thường xuyên và dữ dội hơn. Sóng nhiệt không chỉ là hiện tượng thời tiết nhất thời mà là minh chứng sống động của biến đổi khí hậu. Hiện tượng này đang gây tổn thất nặng nề về sức khỏe cộng đồng, kinh tế và tính bền vững xã hội. Thích ứng là điều cần thiết nhưng giảm phát thải mới là chìa khóa dài hạn để tránh "bình thường mới" trở thành thảm họa toàn cầu.

Ngược dòng thời gian, trong hơn 1 thế kỷ qua, Trái đất đã trải qua những biến động khí hậu chưa từng có trong lịch sử hiện đại. Hơn 100 năm qua, sự nóng lên toàn cầu - chủ yếu do hoạt động của con người - đã làm thay đổi nghiêm trọng mô hình khí hậu, trong đó sóng nhiệt đang ngày càng trở nên thường xuyên, kéo dài và nguy hiểm hơn.

Từ đầu những năm 1900, các nhà khí hậu học đã bắt đầu ghi nhận sự gia tăng nhẹ về nhiệt độ trung bình toàn cầu. Tuy nhiên, từ thập niên 1950 trở đi, tốc độ này tăng nhanh đáng kể, trùng khớp với thời kỳ bùng nổ công nghiệp và tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch trên diện rộng. Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), kể từ năm 1950, tần suất, cường độ và thời gian kéo dài của các đợt nắng nóng cực đoan đã tăng đều đặn trên toàn cầu.

Thập niên 1980 đánh dấu bước ngoặt khi sóng nhiệt bắt đầu trở nên thường xuyên hơn ở nhiều khu vực, đặc biệt là châu Âu, Bắc Mỹ và châu Á. Sang thập niên 2000, số lượng ngày nắng nóng cực đoan tại các đô thị đã tăng gấp đôi so với mức trung bình trước đó. Năm 2003, đợt sóng nhiệt lịch sử tại châu Âu khiến hơn 70.000 người thiệt mạng, trở thành một trong những thảm họa khí hậu nghiêm trọng nhất thời hiện đại.

Dữ liệu vệ tinh và phân tích khí tượng trong 2 thập kỷ gần đây cho thấy xu hướng gia tăng sóng nhiệt không chỉ giới hạn ở mùa hè mà đang lan rộng sang cả mùa xuân và mùa thu. Các mô hình dự báo khí hậu cảnh báo rằng, nếu nhiệt độ toàn cầu tăng thêm 2^oC so với thời kỳ tiền công nghiệp, nhiều khu vực tại Nam Á, Trung Đông và châu Phi sẽ trải qua hàng trăm ngày nắng nóng cực đoan mỗi năm - khiến một phần Trái đất trở nên không thể sinh sống đối với con người.

Nắng nóng cực đoan giờ đây không còn là hiện tượng bất thường, mà đã trở thành một đặc điểm của khí hậu hiện đại. Việc hiểu rõ lịch sử biến đổi khí hậu và mô hình gia tăng nhiệt là điều kiện tiên quyết để đưa ra các chính sách thích ứng hiệu quả và hành động cắt giảm phát thải khí nhà kính trên toàn cầu. Sóng nhiệt chính là hồi chuông cảnh tỉnh rằng biến đổi khí hậu không còn là nguy cơ xa vời, mà là khủng hoảng đang diễn ra ngay trước mắt con người.

Theo VTV